«H
au da aita, 1914ko gerlan. Gizon ederra, ezta?», dio Extefana Irastorzak (jaiotzez, Iribarren), Hendaiako (Lapurdi) Xabola etxekoandreak. Molinaon jaio zen (Donostia; garai hartan, Altza), 1925ean, eta XX. mendeko gerren arrasto bizia du oroimenean. Baserritar familiakoa izanik, Pasaiako badiaren bazterrean jaio zen, aitak Lehen Mundu Gerrako lubakietatik ihes egin zuelako.
Nola eta zergatik egin zen desertore zure aita, Ganix Iribarren?
Belgikako frontean egon zen aita, eta Craonneko eta La Marneko batailetan hartu zuen parte. Desmasia, miseria gogorra ikusi zituen han, hilzorian zirenak lurrean utzita eta beraiek gainetik pasatzen... Lubakietan gauean hotz zelako elkarren gainean egiten zuten lo, eta, goizaldean, izotzak elkarri lotuta esnatzen ziren. Aitari ez zioten baimenik ematen etxera etortzeko, mugatik hurbil zegoelako. Baina nire ahizpa zaharrena jaio zenean, utzi egin zioten. Hemen hamabost egun pasatu eta gibelera joan behar zuenean, beste aldera pasatu zen.
Beste asko bezala, ezta?
Bai. Aitak bazituen 29 urte. Ezkondu berria zen. Amak puska egin zion biderako eta botila batzuk ardo ona lagunekin edateko, biharamunean partitzeko. Baina azken mementoan aita zaharrak esan zion: «Zertarako joan behar duk hara, heure burua eta besteak hiltzera? Nik pasatuko haut beste aldera mendiz». Izeba bat zuen Altzan [Donostia], baserri batekin. Hark eman zion lana eta aterpea. Han pasatu zituen hamabi urte. Bere aitak eman zion ideia, beraz, baina baita nire amak ere bai. Sei hilabete ezkonduak zeramatzaten gerra hastean, eta amarentzat ere gogorra zen.
Ezin elkarrekin egon, halere.
Aita frontean agertu ez zenean, amak egun guztiz jendarmeak zituen etxean. «Nik ez dakit; partitu egin zen», esaten zien. Halere, hamabi urte gutxi da. Hendaiako alkateak abokatu on bat eman zion, eta hark salbatu zuen. 1929an etorri ginen, baina aurretik gerra kontseilua egin zioten, epaimahai militar baten aurrean. Gaiztagin handi bat bezala tratatu zuten, bi eskuak lotuak, bi soldadu armatu aldamenean. Interprete bat zuen, aitak ez zekielako frantsesez. Umiliazio handia izan zen. Gerran bezainbat sufritu zuen epaiketan. Berehala harrapatuz gero, heriotza zigorra ezarriko zioten. Baina bizia salbatu zuen, eta zigorra ez zuen oso gogorra izan, ez zuelako aurrekaririk. Sei hilabeteko espetxealdia ezarri zioten, baina kartzelara joateko beharrik gabe. Lanari esker ahaztu zuen hura, baina zahartu zelarik, negar batekin gogoratzen zuen gerra kontseilua.
Frantsesik ez jakiteagatik arazoak izan zituen frontean?
Euskaldun asko ziren han, eta haien lotinanta Donibane Garazikoa. Behin soldadu batek desobeditu zuen, ez zuen erasoa jo edo. Lotinantak hura preso hartu zuen, eta aitari esan zion zelatatzeko, ihes egin ez zezan. Hirurak —lotinanta, presoa eta zaindaria— euskaldunak ziren. Izugarria izan zen gerla hura. Nola egin daiteke halako gerla bat gizonen artean?
Orduko gerra giro eta propaganda zela eta, senideen kontrako jarrerarik sumatu zenuten aita desertorea zelako?
Bai. Desertoreei bazieten halako mespretxu bat; kuraia falta-edo leporatzen zieten. Lau urterekin etorri nintzen, eta hemen ez didate sekula esan «desertorearen alaba zara zu», baina... bai «non zara zu sortua? Hendaian?». Nik beti esaten nien: «Euskal Herrian sortua naiz». Aitak berak sufritu zuen desertore egin izana. «Ez dakit berriz egingo nukeen gauza bera», esaten zuen. Ezagun batzuek —auzokoek eta baita senide urrun batzuek ere— esaten baitzuten: «Erraza da bere burua horrela salbatzea». Bozak zirenean, botatzen zioten: «Orain boza eman beharko diezu lagundu zaituztenei». Halakoak.
Amarentzat ere gogorra izan zen Hendaian egotea, senarra mugaz bestalde zela?
Bi urte eta erdi egon zen hemen aita han zegoelarik. Sei hilabete bakarrik egon ziren ezkonduta. Igande arratsaldetan ikusten zuten elkar, Bidasoaren alde banatik. Desertorearen andrea ezin zen hara pasatu; preso bizi zen. Bi urte pasatuta, aitak esan zion apartamentua egina zuela baserrian eta, hemengo beste desertore batek —Domingo Ezpeletak— lagunduta, elektrizitatea jarria zuela. Pasatzeko eskatu zion amari. Hura 1918ko apirilaren 15ean pasatu zen, bi urte eta erdiko haur bat altzoan. Gaueko lauretan, artzain batek pasatu zituen Berara (Nafarroa), bazekielako guardia noiz erretiratzen zen. Harrapatuz gero, preso sartuko zuten. Elurra eta kazkabarra izan zituen gauean. Ama ez zen emazte ausarta edo indartsua, baina beti esaten zuen: «Inoiz ez nukeen pentsatuko halakorik egingo nukeenik, baina beharra etortzen denean, orduan egiten da».
Hendaiara itzulita, eskolan ordaindu zenuen euskalduntasuna?
Eskolan asko sufritu dugu. Hendaian ibili nintzen ni, etxetik urrun, 5-6 kilometrora. Tranbian joan behar, egun guztirako. Hemen bagenuen eskola, auzoan; nire bi haurrak horra joan dira. Baina amak kalean nahi zuen, gu gero katiximara joateko. Ez zen hautu ona izan. Gure hizkuntza euskara zen. Han frantsesa ikasi behar zen; ez zen hitz bat esaten ahal euskaraz. Idazlan bat egin behar nuen behin zakur baten ingurukoa, eta hitz bat falta nuen: ez nekien nola esan frantsesez. Aldamenekoari galdetu nion: «Nola esaten da hau frantsesez?». Irakasleak belauniko jarri ninduen euskarazko hitz bat egiteagatik.
Aitak gerratik ihes, eta alaba gazteok behin gerra etxera eraman zenioten. Obus bat, nolatan?
Bigarren Mundu Gerran, alemanak tiro ariketak egiten ibiltzen ziren hemen. Baina udaberria zen, eta larreko belar puntak... Jendea ez zen aberats bizi orduan: zuhurki bizi ziren. Orain ni aberats sentitzen naiz orduko aldean. Behiak etxe aurreko beheko zokoan zaintzen ari ginen. Larre kasko batera igo ginen ahizpa eta biok, kanoikadak ikustera, eta halako batean bum fiuuuuu zuuuuup! «Hara, zeozer erori da hemen». Gaztetasuna zer den! Zulotik atera genuen obusa. Lehertu gabe zegoen. Polita zen. Aitak sekulakoak esan zizkigun.Ez dakit zer egin zuen obusarekin, baina badira hemen auzoan minekin leherturiko behiak, eta, itsaso aldean, bi haurren aita bat, arbia ateratzen.
Hitler bera ere lotan izan zenuten etxetik gertu. Non, zehazki?
Francorekin hitz egitera etorri zenean hor pasatu zuen gau guztia, bere trenean, tunelaren barruan, sabotajeen beldur, gure baserritik metro gutxira. Tunel horretan eskulturak eta artelanak ezkutatuta eduki zituzten alemanek.
Behin esan zenuen euskararen balioaz alabari esker ohartu zinela. Nola izan zen?
Oraindik badaude Donibane Lohizunen eta, gehiago, Ziburu aldean, euskaraz mintzatu nahi ez duten euskaldunak, euskara baserritarren mintzaira, arrantzaleena eta jende txikiarena delakoan. Alaba irakaslea zen, eta behin telefonoz deitu zidan: «Ama, baduzu aulki bat?», esan zidan, esertzeko. «Euskara irakatsiko dut eskolan». Orduan sentitu nuen neure baitan... «Ni eskolan zigortu euskararengatik eta, orain, zu, nire alaba, irakatsi behar duzu?». Ordura arte lotsa sentiarazten ziguten, besteak baino gutxiago ginelakoan. Txikitan eskolan zenbait lagunek ez zuten gurekin jolastu nahi, baserrikoak ginelako, agian ez geundelako besteak bezain ongi jantzita, beste mintzaira bat genuelako... Haur batek sufritu egiten du hori. Alabarekin berreskuratu nuen neure nortasuna. «Ikusten», esan nion neure buruari, «ni ere banintzen norbait neure euskararekin eskolan».
Lotsa sentitzeari utzi eta euskaraz idazten hasi zinen. Nola?
Senarra galdu nuelarik, egunak luze. Alabak beti baratzean ikusten ninduen, eta «irakur ezazu pixka bat», esaten zidan, baina irakurtzeak nekatzen ninduela esaten nion. «Kantuen aireak badakizkizu, egin itzazu bertsoak zortziko txikian». Eskolan egiten zituen berak haurrekin, eta teknika erakutsi zidan. «Baina nik ez dut inoiz egin bertsorik; ezingo nituzke egin». Etxera heldu nintzenean, txantxangorri bat pausatu zen sukaldeko leihoaren gainean. Gauza arraroa! Han hasi nintzen, zazpi zango, eta sei zango zenbatzen: «Txantxangorri polita/ agertzen zelarik». Badut lerro bat! Lau egin nituen, eta horra neure lehen bertsoa.
Eta poesia?
Kantuaren Eguna zen, eta Auxtin Zamora han zen bere liburuekin. «Ez duzu ezagutzen poesia idazten duen gazterik?», galdetu zidan. «Gazterik ez, baina neroni saiatuko naiz egiten», erantzun nion. Banituela eginak bi edo hiru poesia kaskar, neure ahalmenaren araberakoak. Senpereko Hatsaren Poesia egunetara joan izan naiz, eta idatzi nituen gauza batzuk han ezagututakoak agurtzeko, tartean Joxean Artze eta Altzako Joan Mari eta Imanol Irigoien anaiak. Nire Lore bakartia poema ezkontza zeremonietan erabili dute Hendaiako udaletxean. «Ongi estimatzen dute ezkontideek», esan zidan Mikel Berra alkateorde zenak. Ni kontent.
Zergatik utzi diozu idazteari azkenean?
Ez dut dagoeneko gogorik idazteko, baina lanean ari naiz inguruko laborari etxeen izenak berreskuratzen.
Asko aldatu da Euskal Herria zure bizialdian. Elkartasuna asko galdu dela esan ohi duzu.
Elkartasuna galdu da, eta ohiturak. San Joan sua faltan dut, hemen ez baita egiten, eta inauterietako maskara txikiak ate-joka joatea arrautza eta xingarra biltzen. Bai. Jende asko etorri da kanpotik. Hor beherago bazegoen errota zahar bat, nire aitak ibili zuena. Zortzi etxe egin dituzte hor inguruan, eta ibaia handi datorrenean, urak hartuko ditu. Auzoa ere asko aldatu da. Nik kalean jendea agurtzea maite dut, baina, horretan, paristar hauek ez dute bederatzi balio.
